- Đơn vị chủ trì: Ban Kinh tế vĩ mô và Dự báo

- Chủ nhiệm nhiệm vụ: ThS. Dương Hoàng Linh

- Năm giao nhiệm vụ: 2022/Mã số: 2022-01-Đ1

1. Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu

Cùng với sự phát triển kinh tế - xã hội, chất lượng cuộc sống được cải thiện, hệ thống y tế tốt hơn với nhiều công nghệ hiện đại đã góp phần kéo dài tuổi thọ của con người. Tỷ lệ sinh có xu hướng giảm trên thế giới đã làm cho số người cao tuổi ngày càng cao, dẫn đến hiện tượng già hóa dân số. Vấn đề già hóa dân số gây nhiều ảnh hưởng đến quá trình phát triển kinh tế trong dài hạn, làm giảm lực lượng và năng suất lao động, đòi hỏi đầu tư, chi tiêu xã hội nhiều hơn cho nhu cầu chăm sóc sức khỏe, cơ sở hạ tầng và những vấn đề về xã hội cho người cao tuổi. Việt Nam là một trong các quốc gia có tốc độ già hóa dân số nhanh nhất thế giới. Những người từ 60 tuổi trở lên chiếm khoảng 17% vào năm 2030 và 25% vào năm 2050. Đến năm 2036, Việt Nam bước vào thời kỳ dân số già, chuyển từ xã hội “già hóa” sang xã hội “già”. Dự báo đến năm 2038, nhóm dân số từ 60 tuổi trở lên đạt khoảng hơn 21 triệu người, chiếm 20% tổng dân số. Sự thay đổi nhân khẩu học này sẽ mở ra những cơ hội nhưng cũng không ít thách thức đối với kinh tế - xã hội, đòi hỏi Việt Nam phải có những thay đổi chính sách để giải quyết tình trạng thiếu lao động trong tương lai, nguồn lực tài chính để đáp ứng nhu cầu an sinh xã hội của người cao tuổi ngày càng tăng, cung cấp các dịch vụ xã hội tương thích đối với người cao tuổi,… đồng thời vẫn phải duy trì động lực tăng trưởng kinh tế. Mặc dù, vấn đề già hóa dân số đặt ra thách thức cho xã hội và nền kinh tế, song một hệ thống chính sách phù hợp sẽ cho phép cá nhân, gia đình và xã hội giải quyết được những thách thức này và đem lại lợi ích kinh tế phù hợp. Căn cứ để đưa ra các chính sách phù hợp là phải đánh giá đầy đủ, toàn diện các tác động của xu hướng già hóa dân số đến tăng trưởng kinh tế tại Việt Nam. Chính vì vậy, việc nghiên cứu phân tích về tác động của già hóa dân số đến tăng trưởng kinh tế, đặc biệt là đánh giá thông qua các phương pháp nghiên cứu định lượng, là cần thiết, đáp ứng yêu cầu thực tiễn đặt ra.

2. Mục tiêu nghiên cứu

Trên cơ sở phân tích thực trạng già hóa dân số ở Việt Nam và các tác động của già hóa dân số đến tăng trưởng kinh tế, đề tài đưa ra một số khuyến nghị, giải pháp nhằm hạn chế các tác động tiêu cực của vấn đề già hóa dân số ở Việt Nam.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu: Tác động của già hóa dân số đến tăng trưởng kinh tế.

Phạm vi nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu các tác động của già hóa dân số đến tăng trưởng kinh tế của Việt Nam. Đề tài phân tích định lượng và sử dụng chuỗi số liệu trong giai đoạn 2000 - 2020; phân tích, đánh giá thực trạng trong giai đoạn 2011 - 2021; đưa ra dự báo cho giai đoạn 2021 - 2030 và tầm nhìn đến năm 2045.

4. Kết quả nghiên cứu

(1) Đề tài đã khái quát được một số vấn đề chung về vấn đề già hóa dân số, đưa ra khái niệm về già hóa dân số, chỉ rõ các nhân tố ảnh hưởng, kênh tác động của già hóa dân số đến tăng trưởng kinh tế. Theo đó, già hóa dân số được hiểu là một quá trình trong đó tuổi trung bình của con người và cơ cấu tỷ trọng người cao tuổi trong dân cư tăng lên do tuổi thọ được nâng cao và tỷ lệ sinh giảm. Các nhân tố tác động tới quá trình già hóa dân số là từ xã hội, công nghệ, kinh tế, chính sách dân số, ngoài ra còn có một số yếu tố khác như hôn nhân đồng tính, quyền phá thai. Bên cạnh đó đề tài cũng đã chỉ rõ được 04 kênh tác động của già hóa dân số đến tăng trưởng kinh tế, bao gồm: dẫn đến việc thiếu hụt lao động, làm thay đổi năng suất lao động, tăng chi phí xã hội đối với người cao tuổi từ đó giảm đầu tư phát triển, làm biến đổi cơ cấu của nền kinh tế. Bên cạnh đó, đề tài cũng tổng quan được các nghiên cứu thực nghiệm đánh giá tác động già hóa dân số, bao gồm các phương pháp mô hình tổng thế, phương pháp dữ liệu bảng đa quốc gia, phương pháp tiếp cận ước lượng hàm sản xuất. Đồng thời, đề tài cũng đã đánh giá được ưu nhược điểm của mỗi phương pháp và chỉ ra trong điều kiện dữ liệu hạn chế thì việc tiếp cận mô hình CGE hay phân tích dữ liệu bảng đa quốc gia là không thực sự khả thi, thay vào đó sử dụng mô hình phân tích hàm sản xuất là thích hợp và khả thi hơn.

(2) Đề tài đã phân tích, nghiên cứu về xu hướng già hóa dân số của một số quốc gia trên thế giới (Hàn Quốc, Nhật Bản,...) và tác động của xu hướng già hóa dân số đến kinh tế - xã hội của các quốc gia; nghiên cứu chính sách phản ứng của các quốc gia nhằm ứng phó với xu hướng già hóa dân số. Kinh nghiệm của các nước cho thấy, để ứng phó với vấn đề già hóa dân số, các quốc gia chủ yếu sử dụng các chính sách khuyến khích tăng tỷ lệ sinh, nâng độ tuổi nghỉ hưu, đổi mới chính sách nhập cư để thu hút lao động, đưa ra các chương trình chăm sóc người cao tuổi, khuyến khích và tạo việc làm phù hợp cho người cao tuổi.

(3) Đề tài đã phân tích thực trạng già hóa dân số trong giai đoạn 2011 - 2021. Qua đó cho thấy giai đoạn này, dân số Việt Nam vẫn trong thời kỳ dân số vàng khi lực lượng lao động cao hơn 2 lần so với người phụ thuộc, tuy nhiên dân số Việt Nam cũng đang trong quá trình già hóa nhanh. Lực lượng lao động Việt Nam đã già đi đáng kể; tỷ trọng nhóm người trên 50 tuổi trong lực lượng lao động gia tăng mạnh, trong khi đó tỷ trọng của nhóm lao động có độ tuổi 15 - 24 lại giảm mạnh. Từ các phân tích định tính ban đầu, đề tài xây dựng mô hình định lượng phân tích tác động của già hóa dân số đến tăng trưởng kinh tế Việt Nam trên cơ sở sử dụng mô hình hàm sản xuất và phép biến đổi xấp sỉ Taylor, xây dựng mô hình ước lượng hàm sản xuất và tính toán chênh lệch năng suất lao động giữa các nhóm tuổi của Việt Nam, ước lượng tác động của quá trình già hóa dân số trong giai đoạn 2011 - 2021. Kết quả mô hình cho thấy, việc già hóa dân số đã tác động tiêu cực làm giảm 0,5 điểm phần trăm GDP trong giai đoạn 2011 - 2021. Các tác động này sẽ tăng trong giai đoạn sau đó, dự bao làm giảm 2,6 điểm phần trăm GDP vào năm 2030 và 5,4 điểm phần trăm GDP vào năm 2045.

(4) Trên cơ sở phân tích bối cảnh kinh tế - xã hội trong nước và quốc tế, quan điểm mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn 2021 - 2030, quan điểm và định hướng đối với công tác dân số và vấn đề già hóa dân số tại Việt Nam, đề tài đã đề xuất 05 nhóm chính sách để hạn chế các ảnh hưởng tiêu cực của vấn đề già hóa dân số đến tăng trưởng kinh tế tại Việt Nam: (i) : (i) Tăng cường đầu tư khoa học công nghệ; (ii) Thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng tăng tỷ trọng của các ngành ít có chênh lệch về năng suất lao động giữa các nhóm tuổi và giảm tỷ trọng của các ngành có sự chênh lệch lớn về năng suất lao động giữa các nhóm tuổi; khuyến khích phát triển các ngành phục vụ người cao tuổi; (iii) Tăng cường, khuyến khích phát triển các ngành kinh tế liên quan tới người cao tuổi; (iv) Các chính sách đối với công tác dân số và duy trì tỷ lệ sinh đẻ hợp lý; (v) Các chính sách với người cao tuổi như nâng cao mức sống, tăng cường chăm sóc sức khỏe cho người cao tuổi.

5. Thông tin nghiệm thu và lưu trữ

- Nghiệm thu: Đề tài đã được Hội đồng Tư vấn đánh giá, nghiệm thu thông qua (Quyết định số 112/QĐ-CLTC ngày 23/11/2022 của Viện Chiến lược và Chính sách tài chính về việc thành lập Hội đồng Tư vấn đánh giá, nghiệm thu nhiệm vụ KHCN cấp Cơ sở năm 2022).

- Lưu trữ: Đề tài được đóng quyển, lưu trữ tại Thư viện Viện Chiến lược và Chính sách tài chính./.