Huy động vốn trung và dài hạn qua thị trường trái phiếu doanh nghiệp (TPDN) góp phần tích cực trong việc giải quyết bài toán về vốn cho doanh nghiệp. Tuy nhiên, 16 năm qua kênh huy động này chưa thực sự là kênh huy động vốn chính đối với các doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Còn nhiều điểm nghẽn

Quy mô thị trường TPDN còn nhỏ, đạt 129.636 tỷ đồng trong năm 2016, tăng hơn 203% so với cùng kỳ năm 2015; số dư TPDN đạt 245.000 tỷ đồng, tăng 71,7% so với cuối năm 2015. Tuy nhiên, quy mô thị trường hiện tại đạt khoảng 5,27% GDP, thấp hơn khoảng 20% GDP của TPDN. TPDN chưa thu hút nhà đầu tư nước ngoài, chủ yếu là nhà đầu tư trong nước (khoảng 98% dư nợ toàn thị trường).

Người bán và người mua còn đơn điệu, chỉ tập trung vào một số đối tượng chính. Các nhà đầu tư (người mua) trên thị trường TPDN đa số là các ngân hàng thương mại nắm giữ khoảng 75,5% dư nợ; công ty chứng khoán khoảng 13,21%; các đối tượng khác chiếm tỷ lệ nhỏ (các công ty bảo hiểm khoảng 0,8%; quỹ đầu tư 2,57%, nhà đầu tư cá nhân 1,87%). Trong khi đó, người phát hành trái phiếu (người bán) chủ yếu là các doanh nghiệp lớn, có tiềm lực tài chính vững mạnh như Tập đoàn Masan, Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN), Tập đoàn Công nghiệp Than - Khoáng sản Việt Nam (Vinacomin), Tập đoàn Vingroup (VIC), Tập đoàn Hoàng Anh Gia Lai (HAG)… 

Mức độ an toàn của hàng hóa trên thị trường TPDN chưa đảm bảo do chưa có đánh giá của các tổ chức định mức tín nhiệm. Thực tế, nhiều nhà đầu tư không muốn tham gia vào thị trường TPDN vì thiếu thông tin và khó đánh giá rủi ro. Các nhà đầu tư phải tự phân tích theo các phương pháp riêng để xác định mức độ rủi ro của trái phiếu. Vì vậy, cả doanh nghiệp phát hành và nhà đầu tư trên thị trường TPDN đều mong muốn có tổ chức trung gian để đánh giá khách quan, trung thực về khả năng của doanh nghiệp phát hành nhằm tạo độ tin cậy, tính an toàn, tăng tính hấp dẫn cho TPDN; đồng thời giảm chi phí và thời gian cho nhà đầu tư.

Khung pháp lý cho hoạt động của thị trường TPDN chưa hoàn thiện và phù hợp với thực tế phát triển của thị trường. Trong đó, các quy định liên quan đến phát hành TPDN dưới hình thức đại chúng còn chưa đầy đủ. Điều bất cập này do tổ chức phát hành TPDN là các doanh nghiệp vừa và nhỏ không đạt yêu cầu cho việc phát hành đại chúng và phát hành TPDN còn mang hình thức tín dụng. Bên cạnh đó, Nghị định số 90/2011/NĐ-CP ngày 14/10/2011 của Chính phủ về phát hành TPDN còn nhiều điểm nghẽn liên quan đến quy định về điều kiện phát hành, lãi suất… cần sửa đổi cho phù hợp với thực tiễn.

Ngoài ra, các tổ chức phát hành vẫn duy trì việc phát hành riêng lẻ với những nhà đầu tư đã được lựa chọn trước khi kế hoạch phát hành trái phiếu được công bố, các nhà đầu tư là tổ chức tín dụng thường mua trái phiếu và nắm giữ tới ngày đáo hạn, chứ không để giao dịch trên thị trường thứ cấp, nên hoạt động giao dịch trên thị trường này không có nhiều biến động, tính thanh khoản thấp.

Giải pháp phát triển thị trường

Trong giai đoạn 2016 - 2020, Chính phủ đặt ra mục tiêu nâng cao hiệu quả hoạt động của thị trường chứng khoán, thị trường trái phiếu chính phủ, thị trường TPDN nhằm mang lại nhiều lợi ích cho thị trường vốn, giảm sức ép vốn đối với các tổ chức tín dụng. Trong đó, mục tiêu được đặt ra là tăng quy mô thị trường TPDN từ 2,5% GDP hiện nay lên 7% GDP vào năm 2020; trong dài hạn phấn đấu tiệm cận mức bình quân của khu vực ASEAN+3 là 20 - 25% GDP đến năm 2030; tỷ trọng quy mô giao dịch/quy mô niêm yết khoảng 0,3 lần.

Để thúc đẩy thị trường, hỗ trợ doanh nghiệp, Bộ Tài chính đang soạn thảo và trình Chính phủ về lộ trình phát triển thị trường trái phiếu giai đoạn 2017 - 2020, tầm nhìn đến 2030 với các giải pháp để phát triển thị trường này, bao gồm cả việc thúc đẩy thị trường TPDN. Đồng thời, Bộ Tài chính sẽ trình Chính phủ ban hành Nghị định thay thế Nghị định số 90/2011/NĐ-CP để tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp huy động vốn trái phiếu, tăng cường minh bạch hóa và công khai thông tin trong quá trình huy động vốn. 

Theo Dự thảo Nghị định thay thế Nghị định số 90/2011/NĐ-CP, lãi suất phát hành trái phiếu của các doanh nghiệp trong nước hiện nay bình quân ở mức 4,85%/năm theo phương thức thả nổi và căn cứ vào lãi suất tiền gửi kỳ hạn một năm tại các ngân hàng thương mại lớn, cộng biên độ từ 2 - 4%/năm tùy thuộc vào uy tín và thương hiệu của doanh nghiệp. Bên cạnh đó, dự thảo mới đã bỏ điều kiện phát hành TPDN tại Điều 13 của Nghị định số 90/2011/NĐ-CP để doanh nghiệp được phát hành trái phiếu nhằm tháo gỡ khó khăn cho doanh nghiệp, tạo điều kiện thuận lợi trong việc huy động vốn thông qua phát hành trái phiếu, kể cả việc phát hành trái phiếu để đảo nợ trong quá trình tái cơ cấu. Theo đó, kết quả hoạt động sản xuất - kinh doanh của năm liền kề trước năm phát hành phải có lãi theo báo cáo tài chính được kiểm toán bởi Kiểm toán Nhà nước hoặc tổ chức kiểm toán độc lập.

Theo bà Phan Thị Thu Hiền, Vụ trưởng Vụ Tài chính các ngân hàng và tổ chức tài chính - Bộ Tài chính, hiện tại Bộ Tài chính đang xây dựng các giải pháp phát triển thị trường trái phiếu theo hướng “làm mềm” các quy định về điều kiện phát hành; tuy nhiên các quy định này vẫn phải đảm bảo tăng cường tính minh bạch về thông tin và bảo vệ nhà đầu tư. Vì vậy, dự thảo mới yêu cầu chặt chẽ hơn về công bố, công khai thông tin của doanh nghiệp trước và sau khi phát hành trái phiếu, về đăng ký và lưu ký TPDN, đảm bảo tạo điều kiện để doanh nghiệp công bố thông tin tài chính minh bạch.

Cùng với việc sửa đổi và hoàn thiện khung pháp lý đối với thị trường TPDN, các giải pháp về phát triển hạ tầng của thị trường cũng như các định chế trung gian tiếp tục được đẩy mạnh trong giai đoạn 2017 - 2020. Bộ Tài chính sẽ tập trung: (i) Tái cơ cấu các tổ chức trung gian hoạt động trên thị trường vốn, thị trường trái phiếu nhằm tăng cường năng lực tài chính và chất lượng hoạt động của các định chế này khi cung cấp dịch vụ trên thị trường trái phiếu; (ii) Hoàn thiện và phát triển hệ thống các nhà tạo lập thị trường theo thông lệ quốc tế để thực hiện chức năng tạo lập thị trường trên cả thị trường sơ cấp và thị trường thứ cấp; (iii) Ban hành các chính sách nhằm khuyến khích sự hình thành và hoạt động của các tổ chức định mức tín nhiệm để nâng cao tính công khai, minh bạch của quá trình huy động vốn trái phiếu; (iv) Nghiên cứu xây dựng hệ thống công bố thông tin về phát hành, giao dịch đối với TPDN để hỗ trợ phát triển thị trường TPDN.

Ngoài ra, các chính sách thúc đẩy thị trường TPDN phát triển cũng hướng đến đa dạng hóa nhà đầu tư như khuyến khích các doanh nghiệp bảo hiểm, đặc biệt là bảo hiểm nhân thọ, tăng tỷ lệ đầu tư vào trái phiếu; phát triển hệ thống nhà đầu tư dài hạn như các quỹ đầu tư, hệ thống quỹ hưu trí tự nguyện, xây dựng lộ trình thu hút nhà đầu tư nước ngoài tham gia vào thị trường trái phiếu; đa dạng hóa sản phẩm trên thị trường. Các giải pháp về tăng cường minh bạch hóa thông tin trên thị trường trái phiếu thông qua xây dựng trung tâm thông tin TPDN tập trung, thống nhất, tích hợp với hệ thống thông tin cấp quốc gia về toàn bộ thị trường trái phiếu Việt Nam, kể cả trái phiếu chính phủ cũng đang được triển khai đồng bộ để tăng tính hấp dẫn cho thị trường. Với những bước chuyển về hành lang chính sách, thị trường trái phiếu Việt Nam kỳ vọng sẽ sớm bước sang giai đoạn phát triển ở cấp độ cao hơn, trở thành kênh huy động vốn chủ yếu của doanh nghiệp.

Minh Hương