Trong những năm gần đây, việc đối phó với thiên tai được các quốc gia dành sự quan tâm nhiều hơn, đặc biệt là sau các “thảm họa” gây thiệt hại lớn về người và tài sản như: Bão Katrina tại Hoa Kỳ năm 2005, trận động đất và sóng thần tại Nhật Bản năm 2011, trận lũ lịch sử tại Thái Lan năm 2011, bão Haiyal tại Philippines năm 2013, động đất tại Nepal năm 2015 và gần đây nhất là động đất tại Ecuado (tháng 4/2016). Tại Việt Nam, các thiên tai như lũ lụt, hạn hán, ngập mặn, bão cũng ngày một tăng về tình trạng khốc liệt, gây thiệt hại lớn. Với tính chất phức tạp và mức độ tác động ngày càng lớn đòi hỏi những nỗ lực mạnh mẽ và quyết liệt từ phía Chính phủ của các quốc gia trong việc đưa ra các giải pháp hạn chế mức độ ảnh hưởng của thiên tai đến đời sống của người dân. Nghiên cứu này tập trung vào chính sách tài chính của một số quốc gia trên thế giới sử dụng để ứng phó với thiên tai, so sánh với chính sách tài chính của Việt Nam, từ đó đưa ra các khuyến nghị nhằm cải thiện tính hiệu quả của chính sách tài chính ứng phó với thiên tai của Việt Nam.

1. Chính sách tài chính ứng phó với thiên tai

Thiên tai là các hiện tượng tự nhiên cực đoan gây tổn hại về người, vật chất, hệ sinh thái và động vật như: Núi lửa, bão, lũ lụt, động đất, sóng thần, lốc xoáy… Các hình thức thiên tai rất đa dạng và xuất phát từ nguyên nhân: Sự vận động của trái đất (động đất, núi lửa), nước (lũ lụt), thời tiết (bão, hạn hán, sóng thần, vòi rồng…). Mức độ ảnh hưởng của thiên tai phụ thuộc lớn vào khả năng dự báo cũng như công tác chuẩn bị để ứng phó. Việc khắc phục hậu quả của thiên tai phụ thuộc vào nỗ lực, cách thức và cần có sự tham gia của Chính phủ, người dân và sự giúp đỡ từ bên ngoài.

Trong những năm qua, các hiện tượng thiên tai đã gây thiệt hại lớn về người và tài sản cho các quốc gia trên thế giới. Theo thống kê của Ủy ban kinh tế - xã hội châu Á - Thái Bình Dương của Liên hợp quốc (ESCAP), trong giai đoạn 1970 - 2014, cả thế giới đã xảy ra 11.985 vụ thiên tai, bão và lũ lụt, trong đó 42,9% số vụ xảy ra tại khu vực châu Á - Thái Bình Dương, làm hơn 2 triệu người chết, thiệt hại hơn 2,8 nghìn tỷ USD tài sản và gây ra rất nhiều ảnh hưởng khác về văn hóa, tinh thần. Việt Nam là một trong những quốc gia chịu nhiều ảnh hưởng do thiên tai và chịu những tổn thất về người và tài sản, trong giai đoạn 2011 - 20151 thiên tai đã khiến 1.128 người chết và mất tích (226 người/năm), thiệt hại về kinh tế trung bình là 13.647 tỷ đồng/năm (660 triệu USD). Qua đó, nhiều giải pháp được Chính phủ đưa ra, trong đó giải pháp về chính sách tài khóa có một vị trí đặc biệt quan trọng.

Nguồn: Multinational Business Finance

Trong đó: (i) Chính sách huy động và sử dụng vốn thể hiện ở các định hướng huy động và sử dụng vốn hiệu quả hợp lý; (ii) Chính sách tài chính doanh nghiệp là tạo điều kiện cho các doanh nghiệp có thể sử dụng vốn hiệu quả và bình đẳng trong sản xuất - kinh doanh; (iii) Chính sách tài khóa là chính sách quan trọng nhất trong chính sách tài chính quốc gia, đảm bảo cân bằng ngân sách nhà nước trong dài hạn; (iv) Chính sách tiền tệ - tín dụng là công cụ chủ yếu phục vụ lưu thông vốn trong nền kinh tế. Ngân hàng Nhà nước sử dụng công cụ trực tiếp hoặc gián tiếp tác động vào thị trường tiền tệ, qua đó tác động vào hoạt động kinh tế theo định hướng; (v) Chính sách tài chính đối ngoại là việc Nhà nước định hướng mở rộng các quan hệ tài chính với nước ngoài, huy động và sử dụng hiệu quả các nguồn vốn từ các đối tác này để phát triển kinh tế và cải thiện các điệu kiện xã hội.

Để có thể đưa ra chính sách tài khóa hiệu quả, Chính phủ cần nghiên cứu cụ thể tình hình thiên tai các tỉnh/thành phố, phân tích các nguyên nhân và tác động của con người đến việc hạn chế hậu quả của thiên tai gây ra.

2. Chính sách tài chính ứng phó với biến đổi của thiên tai tại một số quốc gia trên thế giới

Theo thống kê của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), Nhật Bản là quốc gia chịu nhiều thiệt hại về thiên tai và có tỷ lệ nợ công cao nhất thế giới trong những năm gần đây. Nợ công của Nhật Bản năm 2013 đạt 244,5% GDP, năm 2014 là 249,1% GDP và năm 2015 là 248,1% GDP. Dự kiến năm 2016 nợ công của Nhật Bản sẽ cao hơn năm 2015, đạt 249,3%2. Tuy nhiên, Chính phủ Nhật Bản vẫn thực hiện điều hành chính sách tài khóa mở rộng để khắc phục hậu quả của thiên tai và kích thích nền kinh tế tăng trưởng. Năm 2012, nhằm tái thiết lại đất nước sau trận thảm họa kép vào tháng 3/2011, Chính phủ Nhật Bản đã chi khoảng 4% GDP trong giai đoạn 2011 - 2013, được tài trợ ban đầu thông qua việc bán trái phiếu. Ngay sau khi sự cố thảm họa kép động đất sóng thần xảy ra, Chính phủ Nhật Bản đã quyết định đầu tư 3,5 tỷ JPY (36,5 triệu USD) để nâng cấp hệ thống cảnh báo thảm họa quốc gia với hệ thống trung tâm được đặt tại quận Ô-tê-ma-chi, Tokyo. Hệ thống bao gồm thiết bị đo dịch chuyển mạnh băng rộng được lắp tại 80 địa điểm trên khắp quốc gia, có khả năng đo được nhiều loại sóng địa chấn được tạo ra bởi một trận động đất. Năm 2014, Chính phủ tiếp tục điều hành chính sách tài khóa theo hướng mở rộng. Theo đó, vào tháng 12/2014, Nhật Bản thông qua gói kích thích kinh tế trị giá 3,5 nghìn tỷ JPY (29 tỷ USD) nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Trong đó, chi cho các biện pháp hỗ trợ kích thích tiêu dùng, trợ cấp nhiên liệu cho các gia đình có thu nhập thấp và hỗ trợ kinh phí cho các doanh nghiệp nhỏ tại các khu vực phục hồi kinh tế là 1,8 nghìn tỷ JPY, số còn lại sẽ được dùng vào các hoạt động phòng chống thiên tai. Trong chiến lược tài khóa trung hạn, Chính phủ Nhật Bản đã trình dự luật cải cách thuế, bao gồm việc tăng gấp đôi thuế suất thuế tiêu thụ đặc biệt lên 10% và có hiệu lực từ ngày 01/4/2015.

Ecuador là nước có nền kinh tế phụ thuộc khá nhiều vào tài nguyên thiên nhiên. Đơn cử như năm 20143, dầu mỏ chiếm hơn một nửa tổng giá trị xuất khẩu, lương thực và một số mặt hàng nông nghiệp chiếm gần 1/4 tổng giá trị xuất khẩu. Tuy nhiên, Ecuador cũng lại chịu nhiều thiệt hại do tự nhiên gây ra. Theo thống kê của Ngân hàng phát triển Mỹ La-tinh, phun trào núi lửa Cotopaxi vào tháng 11/2015 và các hậu quả khác của hiện tương El Nino đã làm tổn thất 6 tỷ USD, 293 người chết và 30.000 người mất nhà cửa. Thêm vào đó trận động đất vào ngày 16/4/2016 ước tính gây thiệt hại khoảng 3 tỷ USD. Trước bối cảnh đó, Chính phủ Ecuador đã có nhiều biện pháp để xử lý hậu quả và ngăn ngừa, dự báo cho những thiên tai mới như tăng chi cho các hoạt động liên quan đến biến đổi thiên tai thông qua Dự án phục hồi khẩn cấp và giảm thiểu rủi ro4 giai đoạn từ 2015 - 2020 với tổng kinh phí 150 triệu USD, gồm ba trụ cột chính: Phòng chống thiên tai và giảm thiểu rủi ro; phục hồi sau thiên tai và tái thiết; thực hiện dự án, giám sát và đánh giá. Ngoài ra, sau trận động đất, ngày 22/4/2016, Chính phủ Ecuador sẽ tăng thuế giá trị gia tăng từ 12% lên 14% và được thực hiện sau 1 năm cùng với đợt phát hành trái phiếu mới và tăng thuế khác. Sở dĩ có sự điều chỉnh này là do Chính phủ thực hiện tái thiết đất nước và do sự sụt giảm mạnh của giá dầu trên thế giới. Thực tế là biện pháp tăng thuế giá trị gia tăng thuộc gói cứu trợ kinh tế của Chính phủ và sự sụt giảm mạnh của giá dầu trên thế giới đã kéo theo nguồn thu của Chính phủ bị giảm xuống.

Tại Thái Lan, cũng giống như Nhật Bản, Chính phủ Thái Lan đã có nhiều ưu tiên trong đầu tư cho khoa học - công nghệ với nỗ lực giảm nhẹ thiên tai, tiêu biểu là sau sự cố sóng thần ở Ấn Độ Dương vào tháng 12/2004. Thái Lan là quốc gia đi đầu trong việc nâng cấp hoặc xây dựng mới các trạm quan trắc và cảnh báo thảm họa, ứng dụng công nghệ tiên tiến. Thái Lan đã xây dựng trung tâm cảnh báo thảm họa quốc gia ở Non-tha-bu-ri kết nối với trung tâm Hawai của Hoa Kỳ, kết nối với 10 đài truyền hình, hơn 500 đài phát thanh và 20 triệu thuê bao điện thoại di động. Trung tâm đã lắp đặt ba trạm kiểm soát ngoài khơi và 60 tháp cảnh báo thảm họa. Trong chiến lược dài hạn liên quan đến biến đổi thiên tai, Thái Lan là thành viên tham gia các cam kết của khu vực và trên thế giới về giảm thiểu và ngăn ngừa thiên tai. Đồng thời, Thái Lan còn tham gia khung hành động Hyogo (HFA) giai đoạn 2005 - 2015 với mục tiêu chính là thực hiện giảm thiểu rủi ro thiên tai trong các hoạt động của cuộc sống, kinh tế - xã hội và môi trường, cam kết của ASEAN về quản lý thiên tai và ứng phó khẩn cấp. Bên cạnh đó, Thái Lan đã đề ra 11 chương trình về phát triển kinh tế - xã hội quốc gia giai đoạn 2012 - 2016, kế hoạch hành động chiến lược quốc gia về giảm thiểu rủi ro thiên tai (SNAP) giai đoạn 2010 - 2019, kế hoạch tổng thể về quản lý tài nguyên nước với khoản chi trong ngân sách lên tới 22.626,04 triệu baht cho giai đoạn 2012 - 2013 và khoản chi 350 tỷ baht (11,7 tỷ USD) cho chương trình quản lý lũ.

    3. Hàm ý cho Việt Nam

Trong những năm vừa qua, Việt Nam phải chịu nhiều thiên tai như: Trận lũ lịch sử năm 2008 ở Hà Nội, trận lũ lịch sử 100 năm ở Hà Tĩnh năm 2010, lụt ở miền Trung năm 2011 và 2013, mưa lũ tàn phá ở Quảng Ninh năm 2015… Do đó, Chính phủ đã có nhiều chương trình đối phó với thiên tai thông qua: Quyết định số 172/2007/QĐ-TTg về phê duyệt chiến lược quốc gia phòng, chống và giảm nhẹ thiên tai đến năm 2020; Quyết định số 1041/2014/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt đề án quy hoạch tổng thể lĩnh vực ứng phó sự cố, thiên tai và tìm kiếm cứu nạn đến năm 2020 thể hiện quyết tâm của Việt Nam trong việc đối phó với thiên tai. Tuy nhiên, Việt Nam là nước đang phát triển với nguồn kinh phí hạn hẹp, trình độ khoa học kỹ thuật còn hạn chế, ý thức của người dân và các tổ chức về đối phó với thiên tai còn chưa cao, do vậy, chính sách tài chính cần được Chính phủ sử dụng hết sức linh hoạt, đúng thời điểm để có thể phát huy hiệu quả cao nhất. Từ kinh nghiệm của một số nước, Việt Nam cần:

Một là, thành lập Quỹ giảm nhẹ rủi ro thiên tai để có thể giúp dự báo trước các hiện tượng thiên tai và tái thiết quốc gia sau thiên tai.

Hai là, tăng cường chi ngân sách cho các hoạt động nghiên cứu, cảnh báo sớm thiên tai đồng thời đầu tư máy móc, thiết bị hiện đại phù hợp với yêu cầu mới. Trong đó, chú ý thành lập các phòng, ban/trung tâm nghiên cứu về các hiện tượng thiên tai để sớm đưa ra dự báo chính xác về các hiện tượng thiên tai nhằm hạn chế tối đa thiệt hại, đồng thời có phương án ứng phó kịp thời và chính xác.

Ba là, tổ chức các chương trình đào tạo để nâng cao nhận thức và kỹ năng ứng phó của người dân đối với các hiện tượng thiên tai.

Bốn là, giảm thuế cho các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ môi trường và tăng thuế đối với các doanh nghiệp gây tổn hại môi trường. Ngoài ra, Nhà nước cần có chế tài xử lý nghiêm khắc đối với các doanh nghiệp, đơn vị hoạt động sản xuất - kinh doanh gây tổn hại đến môi trường.

ThS. Trần Thị Hà

Viện Chiến lược và Chính sách tài chính

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. IMF, Acting Now, Acting Together, tháng 4/2016.

2. ESCAP, Overview of Natural Disasters and their Impacts in Asia and the Pacific, 1970 - 2014, tháng 3/2015.

3. ESCAP, Disasters without Borders Regional Resilience for Sustainable Development, tháng 12/2015.

4. WB, International Bank for Reconstruction and Development Project Appraisal Document on a Proposed Loan in the Amount of US$ 150 Million to the Republic of Ecuador for a Risk Mitigation and Emergency Recovery Project, tháng 2/2016.

5. Asian Disaster Preparedness Center (ADPC), Assessment of the Disaster Management Planing, Policies and Responses in Thailand, tháng 3/2013.

*1 Theo tổng kết của Ban chỉ đạo trung ương về phòng chống thiên tai.

*2 Theo báo cáo “Acting Now, Acting Together”, IMF, tháng 4/2016.

*3 Theo báo cáo số PAD 1683 của Ngân hàng Thế giới (WB) năm 2014.

*4 “International Bank for Reconstruction and Development Project Appraisal Document on a Proposed Loan in the Amount of US$ 150 Million to the Repuclic of Ecuador for a Risk Mitigation and Emergency Recovery Project”, WB, 23/02/2016.