Mặc dù 4 tháng đầu năm 2016, nền kinh tế Việt Nam xuất siêu hơn 1,4 tỷ USD, song kết quả xuất siêu chủ yếu do nhập khẩu giảm còn nhiều quan ngại. Mục tiêu tăng trưởng xuất khẩu 10% trong cả năm khi xuất khẩu đã xuất hiện dấu hiệu giảm tốc. Không những thế, sự phụ thuộc của xuất khẩu vào khu vực doanh nghiệp có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), dù đã được các chuyên gia kinh tế cảnh báo, nhưng vẫn chưa có sự cải thiện.

Xuất siêu do khu vực có vốn nước ngoài

Theo số liệu của Tổng cục Thống kê, 4 tháng đầu năm, kinh tế Việt Nam xuất siêu khoảng 1,464 tỷ USD, trong đó xuất khẩu ước đạt hơn 52,86 USD tăng 6% so với cùng kỳ năm 2015 và nhập khẩu đạt hơn 51,40 tỷ USD, giảm 1,2% so với cùng kỳ năm 2015.

Giá trị xuất siêu mặc dù tương đối lớn, song một trong những nguyên nhân chính là nhập khẩu giảm, trong khi xuất khẩu tăng trưởng chậm lại. Mặt khác, thành tích xuất siêu vẫn chủ yếu thuộc về khu vực doanh nghiệp có vốn FDI, với giá trị xuất siêu 7,1 tỷ USD, trong khi khu vực trong nước tiếp tục nhập siêu 5,6 tỷ USD.

Theo GS.TSKH. Nguyễn Quang Thái, Tổng Thư ký Hội khoa học kinh tế Việt Nam, điều đáng lo lớn nhất là hiện nay xuất khẩu vẫn chỉ tăng trưởng về lượng chứ chưa thực sự về chất. Cơ cấu xuất khẩu vẫn dựa quá nhiều vào các sản phẩm thô hoặc sơ chế, trong khi đó, nếu những mặt hàng xuất khẩu được chế biến sâu thì giá trị đem lại có thể cao gấp 3 đến 4 lần so với xuất thô. Do đó, xuất siêu tăng trở lại về hình thức là tích cực nhưng bản chất chúng ta chưa có khả năng để tạo xuất siêu một cách bền vững.

Một số chuyên gia cho rằng, với mô hình kinh tế hiện tại, muốn tăng xuất khẩu thì phải tăng nhập khẩu, do giá trị gia tăng tạo ra ở mức độ thấp 10 - 20%, có nghĩa là 80% giá trị là xuất khẩu hộ các nước khác.

Xuất khẩu giảm tốc

Những dấu hiệu khó khăn đối với xuất khẩu đã xuất hiện từ năm 2015, sau nhiều năm đạt tốc độ tăng trưởng xuất khẩu hai con số, Việt Nam đã không đạt mục tiêu tăng trưởng xuất khẩu (10%). Nguyên nhân chính là do giá xuất khẩu, đặc biệt là giá dầu thô, giảm mạnh và khó khăn trong xuất khẩu nông, lâm, thủy sản. Tình hình khó khăn đang tiếp tục trong năm 2016, không loại trừ khả năng sẽ còn khó khăn hơn.

Kết quả thống kê cho thấy, xuất khẩu 4 tháng đầu năm chỉ tăng 6% so với cùng kỳ, tuy cao hơn cao hơn tốc độ tăng trong quý I (6,6%), nhưng thấp hơn so với tốc độ tăng 8,2% của cùng kỳ và tốc độ tăng 7,9% của cả năm 2015. So với mục tiêu tăng trưởng xuất khẩu 10% Quốc hội đề ra cho cả năm 2016, tốc độ tăng trưởng của 4 tháng cũng còn khoảng cách lớn. Đáng chú ý, kim ngạch xuất khẩu tháng 4/2016 lần đầu ghi nhận sự giảm tốc kể từ đầu năm 2016, với mức giảm 6,7% so với tháng 3/2016, tương đương 1 tỷ USD, trong đó khu vực có vốn đầu tư nước ngoài (kể cả dầu thô) đạt 9,98 tỷ USD, giảm 8,5%; khu vực đầu tư trong nước đạt 4,12 tỷ USD, giảm 2,1%. Tính chung 4 tháng, xuất khẩu của doanh nghiệp FDI (kể cả dầu thô) tăng 7,3%, trong khi doanh nghiệp trong nước chỉ tăng 2,9%. Điều này cho thấy, xuất khẩu của Việt Nam tiếp tục được dẫn dắt bởi khu vực FDI, nói cách khác, tiếp tục phụ thuộc khu vực FDI.

Một trong những nguyên nhân chính khiến tăng trưởng xuất khẩu giảm tốc là do giá dầu thô thế giới giảm tác động đến giá dầu xuất khẩu của Việt Nam. Những tháng đầu năm, giá dầu thô chỉ đạt mức bình quân 36 USD/thùng, giảm 38,4% so cùng kỳ, tác động mạnh tới kim ngạch xuất khẩu dầu thô và tốc độ tăng trưởng xuất khẩu của cả nước. Thống kê cho thấy, xuất khẩu dầu thô trong 4 tháng đầu năm chỉ đạt 678 triệu USD, giảm 52,1% so với cùng kỳ 2015. Trong khi đó, lượng xuất khẩu chỉ giảm 22,2%. Bên cạnh đó, xuất khẩu nhóm hàng nguyên liệu khoáng sản giảm tới 44,9% (xuất khẩu than đá cũng ước đạt 86.000 tấn, giảm 88,5% về lượng và giảm 91,4% về kim ngạch).

Một nguyên nhân quan trọng khác là do nhóm hàng công nghiệp chế biến - vốn là động lực cho tăng trưởng xuất khẩu cũng giảm tốc. Theo Tổng cục Thống kê, 4 tháng đầu năm 2016, kim ngạch xuất khẩu của nhóm hàng công nghiệp chế biến chỉ tăng khoảng 7,1% so với cùng kỳ năm 2015. Ông Nguyễn Bích Lâm, Tổng cục trưởng Tổng cục Thống kê cho rằng, đây là mức tăng trưởng khá thấp so với năm 2015. Nguyên nhân chủ yếu là một số mặt hàng xuất khẩu chủ lực của nhóm này như dệt may, da giầy, linh kiện điện tử tăng trưởng thấp hơn so với cùng kỳ năm 2015.

Mặc dù khu vực FDI là động lực tăng trưởng xuất khẩu, song 4 tháng qua, tăng trưởng xuất khẩu của khu vực này cũng đã giảm tốc với mức tăng 7,3%. Các chuyên gia kinh tế từng cảnh báo, tới một thời điểm nào đó, khi tăng trưởng xuất khẩu của các doanh nghiệp FDI, đặc biệt trong lĩnh vực chế biến, chế tạo, đã “tới ngưỡng” thì không thể kỳ vọng tốc độ năm nào cũng tăng cao. TS. Lê Đăng Doanh, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quản lý kinh tế Trung ương cho rằng, hiện xuất khẩu các mặt hàng điện tử, máy tính, điện thoại gần như đã đạt ngưỡng xuất khẩu cao, khó có khả năng tăng trưởng mạnh, còn xuất khẩu hàng nông, thủy sản vẫn chưa được cải thiện và tăng trưởng xuất khẩu sẽ bị ảnh hưởng nhất định. Thực tế trong 4 tháng qua, xuất khẩu điện thoại và linh kiện tăng trưởng 23,8%; nhưng dệt may chỉ còn tăng trưởng 6,2%; giầy dép tăng trưởng 4,8%; điện tử, máy tính và linh kiện tăng 6,8%. Đà giảm tốc xuất khẩu trong những tháng đầu năm 2016 báo hiệu thời điểm tăng trưởng xuất khẩu “tới ngưỡng” sắp bắt đầu.

Nguy cơ không đạt chỉ tiêu tăng trưởng 10%

Nhận định về triển vọng xuất khẩu thời gian tới, ông Cao Viết Sinh, nguyên Thứ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư cho rằng, tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc chậm lại, tác động tới sức mua của thị trường Trung Quốc và thị trường toàn cầu. Sự bất ổn và khó khăn của kinh tế toàn cầu, nhất là những thị trường xuất khẩu lớn của Việt Nam sẽ khiến xuất khẩu của Việt Nam gặp nhiều khó khăn. Theo số liệu của Tổng cục Thống kê, 4 tháng đầu năm, xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường ASEAN đạt khoảng 5,4 tỷ USD, giảm 13,5%; xuất khẩu sang Nhật Bản đạt khoảng 4,5 tỷ USD, giảm nhẹ 0,2%...

Tăng trưởng xuất khẩu đang có xu hướng giảm khá mạnh, nếu không có giải pháp kịp thời thì năm 2016 sẽ là năm thứ hai liên tiếp nền kinh tế không đạt được chỉ tiêu tăng trưởng xuất khẩu theo Nghị quyết của Quốc hội.

Các chuyên gia cho rằng, để thúc đẩy tăng trưởng xuất khẩu, cần có giải pháp để tiếp tục mở rộng thị trường mới, cũng như phát triển các mặt hàng xuất khẩu mà Việt Nam có thế mạnh. Trước mắt, cần tận dụng những cơ hội xuất khẩu từ các hiệp định thương mại tự do (FTA), theo đó, cần tăng cường hướng dẫn, hỗ trợ các doanh nghiệp xuất khẩu nâng cao hiệu quả hoạt động tại các thị trường mà Việt Nam đã ký FTA; đồng thời, chủ động, tích cực trong đàm phán FTA nhằm mở rộng thị trường xuất khẩu.

GS. Nguyễn Quang Thái khuyến nghị các doanh nghiệp cần tiếp tục duy trì sản xuất ổn định thông qua nguồn cung nguyên liệu ổn định trong các tháng cuối năm để đảm bảo giao hàng đúng tiến độ, với chất lượng ngày càng nâng cao, giữ gìn và nâng cao uy tín. Bên cạnh các đơn hàng đã ký, cần mở rộng cao thị phần xuất khẩu bằng cách tìm kiếm, đàm phán và thâm nhập thị trường mới. Doanh nghiệp xuất khẩu cần tăng cường mối liên kết, tạo thành các liên kết chuỗi để có thể tự cung cấp các sản phẩm “đầu vào” cho sản xuất hàng hóa xuất khẩu, hạn chế phụ thuộc vào nhập khẩu. Về lâu dài, muốn xuất siêu, doanh nghiệp phải tìm được bạn hàng tin cậy, đồng thời cũng phải nâng cao uy tín cũng như khả năng cạnh tranh để duy trì quan hệ bền vững với đối tác xuất khẩu. Ngoài ra, cần phát triển công nghiệp hỗ trợ, công nghiệp chế biến, đặc biệt là khi tham gia các FTA, với đòi hỏi hàng hóa xuất khẩu phải có xuất xứ từ trong nước hoặc từ nội khối, được chế biến sâu hơn từ trong nước.

Duy Cường