Là kênh huy động vốn quan trọng cho đầu tư phát triển, năm 2015, huy động vốn thông qua phát hành trái phiếu đã hoàn thành sát nút 100% kế hoạch trong những ngày cuối năm. Theo Hiệp hội thị trường trái phiếu Việt Nam, dư nợ toàn thị trường trái phiếu năm 2015 đạt 994.500 tỷ đồng, trong đó dự nợ trái phiếu chính phủ đạt 678.600 tỷ đồng, bằng 15,76% GDP, tăng so với mức 13,84% GDP của năm 2014. Năm 2016, mặc dù áp lực huy động vốn khá cao, song thị trường trái phiếu Việt Nam được dự báo sẽ sôi động trở lại.

Thiếu công cụ phòng ngừa rủi ro

Tính hết năm 2015, dư nợ toàn thị trường trái phiếu đạt 994.500 tỷ đồng, trong đó dư nợ trái phiếu chính phủ đạt 678.600 tỷ đồng, bằng 15,76% GDP (năm 2014 là 13,84% GDP). Tổng khối lượng phát hành trái phiếu chính phủ năm 2015 đạt khoảng 255.000 tỷ đồng, tăng 9%. Bên cạnh sự tăng trưởng ấn tượng về quy mô, thì thị trường cũng đã có những chuyển dịch về cơ cấu kỳ hạn (bình quân đạt 7,1 năm, tăng 2,15 năm so với năm 2014).

Trong tháng đầu tiên của năm 2016, đã có 19 phiên đấu thầu trái phiếu, kết quả huy động được 24.426,4 tỷ đồng. Trong đó, Kho bạc Nhà nước huy động được 10.776,4 tỷ đồng, Ngân hàng Phát triển Việt Nam huy động được 13.050 tỷ đồng, Ngân hàng Chính sách xã hội huy động được 600 tỷ đồng.

Trong tháng 02/2016, Kho bạc Nhà nước đã gọi thầu 29.300 tỷ đồng trái phiếu chính phủ và đã huy động được 28.292,5 tỷ đồng trái phiếu chính phủ thông qua 4 phiên đấu thầu, tăng 15,8% so với tháng 01/2016. Lãi suất trúng thầu của trái phiếu kỳ hạn 3 năm là 5,5 - 5,75%/năm, giảm khoảng 0,28% so với tháng 1; lãi suất trái phiếu 5 năm trong khoảng 6,29 - 6,60%/năm, giảm khoảng 0,29%; lãi suất trái phiếu 15 năm không thay đổi là 7,65%/năm.

Lũy kế 2 tháng đầu năm 2016, HNX đã tổ chức đấu thầu 103.800 tỷ đồng trái phiếu chính phủ và trái phiếu chính phủ bảo lãnh do Kho bạc Nhà nước, VDB, Ngân hàng Chính sách xã hội phát hành thông qua 12 phiên đấu thầu và đã huy động thành công 77.145,3 tỷ đồng. Trong đó: Kho bạc Nhà nước (8 phiên) với giá trị gọi thầu 50.500 tỷ đồng, trúng thầu 39.068,9 tỷ đồng (77,36%); VDB (3 phiên), gọi thầu 15.450 tỷ đồng, trúng thầu 13.050 tỷ đồng (84,47%); Ngân hàng Chính sách xã hội (1 phiên), gọi thầu 600 tỷ đồng, trúng thầu 600 tỷ đồng (100%).

Tuy nhiên, theo Chủ tịch Hiệp hội trái phiếu Việt Nam Quách Hùng Hiệp, thị trường hiện còn thiếu hụt các công cụ phòng ngừa rủi ro cũng như phương tiện kinh doanh trong xu hướng lãi suất tăng lên, như: Bán khống, trái phiếu lãi suất thả nổi, sản phẩm phái sinh từ trái phiếu…). Ngoài ra, nhà đầu tư trên thị trường chưa được đa dạng hóa, khối ngân hàng thương mại vẫn chiếm tỷ trọng trên 80%. Điều này khiến cho diễn biến thị trường trái phiếu chính phủ phụ thuộc vào thị trường liên ngân hàng.

Còn theo ông Nguyễn Anh Tuấn - Chủ tịch Hội đồng quản trị Tổng công ty Bảo hiểm PVI, hạn chế lớn nhất của thị trường trái phiếu chính phủ Việt Nam đó là sự nghèo nàn về sản phẩm, chưa đáp ứng được đầy đủ nhu cầu đa dạng của nhà đầu tư. Vì vậy, nhà đầu tư chủ đạo trên thị trường là các ngân hàng thương mại, chủ yếu có nguồn vốn ngắn hạn, do đó việc cân đối để đầu tư trái phiếu tại các kỳ hạn dài là hết sức khó khăn.

“Nhà đầu tư chủ đạo trên thị trường là các ngân hàng thương mại, chủ yếu có nguồn vốn ngắn hạn, do đó việc cân đối để đầu tư trái phiếu tại các kỳ hạn dài là hết sức khó khăn. Hơn nữa, tình hình tăng trưởng tín dụng đột biến và những biến động bất thường trên thị trường ngoại hối trong giai đoạn đầu năm đã khiến thị trường trở nên trầm lắng trong các quý cuối năm 2015” ông Hiệp nhấn mạnh.

Trái phiếu doanh nghiệp còn sơ khai

Mặc dù, trong thời gian gần đây, nhiều doanh nghiệp bảo hiểm đã nhắm đến thị trường trái phiếu. Điều này đã góp phần cải thiện cơ cấu nhà đầu tư khi các quỹ bảo hiểm tham gia tích cực hơn vào thị trường, giúp cho thanh khoản thị trường tăng nhẹ với giá trị giao dịch bình quân phiên đạt 3.656 tỷ đồng/phiên ngay trong tháng đầu tiên của năm. Cụ thể, trong chiến lược đầu tư của Tổng công ty Bảo hiểm PVI trong năm 2016 vẫn dành một khoản để đầu tư vào kênh trái phiếu bởi lẽ việc đầu tư này góp phần hỗ trợ trong việc quản lý rủi ro thị trường đối với danh mục tài sản của công ty, củng cố cho định hướng chiến lược tăng trưởng hiệu quả và bền vững mà công ty đã đặt ra. Tuy nhiên, thị trường trái phiếu doanh nghiệp còn rất sơ khai và manh mún. Thông tin về tổ chức phát hành, các đợt phát hành chưa đạt được tính công khai, minh bạch. Thêm vào đó, các quy định pháp luật về trái phiếu doanh nghiệp còn sơ sài, chưa có hỗ trợ về mặt cơ chế chính sách cho các tổ chức phát hành cũng như nhà đầu tư. Vì vậy, tỷ trọng dung lượng trái phiếu doanh nghiệp trên GDP chỉ giữ ở mức rất khiêm tốn.

Trước những vấn đề vướng mắc về mặt pháp lý, một số thành viên trên thị trường đã đề xuất những giải pháp chính sách. Khối đầu tư nước ngoài cho rằng, một trong những rào cản đối với họ là mức thuế cao 10% trên lãi coupon và 0,1% trên mỗi giao dịch bán. Do đó, kiến nghị đưa ra mức thuế, phí cần linh hoạt hơn. Bên cạnh đó, các chi nhánh ngân hàng nước ngoài cũng mong muốn được tháo gỡ chính sách về giới hạn đầu tư, cụ thể là xem xét điều chỉnh nâng giới hạn tỷ lệ nắm giữ trái phiếu chính phủ (theo Thông tư số 36/2014/TT-NHNN hiện là 15%).

Theo bà Trần Anh Đào, Phó Tổng giám đốc Sở Giao dịch chứng khoán thành phố Hồ Chí Minh, để phát triển thị trường trái phiếu doanh nghiệp cần phải xây dựng một cơ chế chính sách khuyến khích các công ty đưa trái phiếu lên niêm yết tại các sở chứng khoán, như: Đơn giản hóa thủ tục niêm yết, nới lỏng điều kiện về cơ cấu sở hữu trái chủ, giảm mệnh giá trái phiếu. Ngoài ra, cần có cơ chế giao dịch riêng đối với trái phiếu công ty để phù hợp với nhu cầu của nhà đầu tư cá nhân, đồng thời khuyến khích các quỹ và tổ chức tài chính tham gia vào thị trường này. Cùng đó, các cơ quan quản lý cần đẩy mạnh việc thành lập các tổ chức tín nhiệm, khuyến khích các tổ chức nước ngoài thành lập hoặc tham gia thành lập công ty định mức tín nhiệm tại Việt Nam.

Chủ tịch Ủy ban Chứng khoán Nhà nước Vũ Bằng cho biết, theo kế hoạch triển khai thị trường năm 2016, Ủy ban sẽ thực hiện sửa đổi hoàn thiện khung pháp lý cho thị trường trái phiếu doanh nghiệp, hành lang pháp lý với từng loại thành viên thị trường (công ty định mức tín nhiệm, doanh nghiệp phát hành nhà đầu tư…). Thêm vào đó, Ủy ban cũng xây dựng chính sách thuế, phí linh hoạt hơn nhằm tăng mức độ hấp dẫn đối với nhà đầu tư nước ngoài; đồng thời, tiếp tục nghiên cứu phát triển các sản phẩm trái phiếu mới nhằm đa dạng hóa các sản phẩm phù hợp nhu cầu đầu tư của nhiều đối tượng, như trái phiếu lãi suất thả nổi, lãi suất gắn với lạm phát, zero-coupon, trái phiếu lãi suất coupon phi chuẩn.

Bứt phá trong năm 2016

Năm 2015, công tác huy động vốn thông qua phát hành trái phiếu chính phủ gặp nhiều khó khăn do diễn biến thị trường tài chính tiền tệ quốc tế, trong nước có nhiều biến động. Tuy nhiên, tại Hội nghị thành viên thị trường trái phiếu diễn ra đầu năm 2016, Thứ trưởng Bộ Tài chính Trần Xuân Hà cho rằng, hoạt động huy động vốn cho ngân sách nhà nước đã cơ bản hoàn thành, tiếp tục khẳng định là kênh huy động vốn hiệu quả.

Trong hai tháng đầu năm nay, lãi suất tăng, thanh khoản ngân hàng dồi dào và nhu cầu từ nhà đầu tư nước ngoài đang là những yếu tố tích cực thúc đẩy thị trường trái phiếu chính phủ sôi động hơn. Trong phiên đấu thầu đầu tiên trong năm 2016 (ngày 6/01), Kho bạc Nhà nước đã huy động thành công gần 2.400 tỷ trên tổng số 7.000 tỷ đồng trái phiếu chính phủ gồm cả 3 kỳ hạn gọi thầu là 3, 5 và 15 năm. Trong đó, trái phiếu kỳ hạn 3 năm có 15 thành viên tham gia dự thầu, kết quả huy động được 1.600 tỷ đồng với lãi suất trúng thầu 5,76% mỗi năm; trái phiếu kỳ hạn 5 năm huy động được 490 tỷ đồng với lãi suất trúng thầu 6,58%/năm; còn trái phiếu kỳ hạn 15 năm huy động được 303,4 tỷ đồng với lãi suất trúng thầu 7,65%/năm.

Ngày 30/12/2015, Prudential Việt Nam cũng được trao chứng nhận đầu tư của Bộ Tài chính cho khối lượng trái phiếu chính phủ kỳ hạn 30 năm trị giá 500 tỷ đồng. Đây là lần đầu tiên Việt Nam phát hành trái phiếu kỳ hạn 30 năm và là cột mốc quan trọng trong sự phát triển thị trường trái phiếu. Prudential Việt Nam cũng cam kết sẽ tiếp tục mua 5.500 tỷ đồng trong năm 2016, nâng tổng giá trị đầu tư vào trái phiếu chính phủ kỳ hạn 30 năm lên 6.000 tỷ đồng.

Bộ trưởng Bộ Tài chính Đinh Tiến Dũng cho biết, năm 2016, Bộ Tài chính sẽ tiếp tục nghiên cứu trình Chính phủ hệ thống giải pháp đồng bộ để phát triển thị trường chứng khoán, trong đó phát triển thị trường trái phiếu chính phủ theo cả chiều rộng và chiều sâu. Theo đó, đối với thị trường trái phiếu chính phủ, sẽ tiếp tục huy động vốn hiệu quả cho ngân sách nhà nước, hỗ trợ đắc lực cho Chính phủ trong việc cơ cấu lại nợ trong nước bằng việc tiếp tục phát hành trái phiếu có kỳ hạn dài, trong đó kỳ hạn 3 năm chiếm 30%, các kỳ hạn từ 5 năm trở lên chiếm 70%; tăng cường tính thanh khoản của thị trường bằng cách thu hút nhà đầu tư nước ngoài, đa dạng hóa cơ sở nhà đầu tư, kỳ hạn phát hành;  chuẩn bị đưa thị trường phái sinh vào hoạt động.

Bộ Tài chính cũng đang quyết tâm thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp để đạt các mục tiêu phát triển thị trường trái phiếu đến năm 2020 theo chiến lược đã đề ra, theo đó việc xây dựng hệ thống nhà tạo lập thị trường, đa dạng hóa sản phẩm, phát triển cơ sở hạ tầng đang được các đơn vị nỗ lực triển khai thực hiện.

Đặc biệt, với việc triển khai thí điểm thành công các sản phẩm mới trong năm 2015, thị trường trái phiếu năm 2016 sẽ có các loại kỳ hạn từ 3 - 30 năm dưới nhiều hình thức sản phẩm hơn thay vì chỉ có 1 loại sản phẩm truyền thống như trước đây. Việc đa dạng hóa các sản phẩm trên thị trường được kỳ vọng sẽ thu hút được sự tham gia của đông đảo các loại hình nhà đầu tư, giúp tăng khả năng huy động vốn; đồng thời phát triển cơ sở nhà đầu tư, giảm sự phụ thuộc vào khối ngân hàng thương mại.

Mặt khác, năm 2016, khối lượng trái phiếu đáo hạn khá lớn (gần 200.000 tỷ đồng), đây được xem là một trong những nguồn vốn lớn tiếp tục tham gia tái đầu tư vào các trái phiếu phát hành năm 2016.

Theo kế hoạch, Bộ Tài chính đã giao cho HNX trong năm 2016 đưa thị trường phái sinh với các sản phẩm là Hợp đồng tương lai chỉ số cổ phiếu và Hợp đồng tương lai trái phiếu chính phủ đi vào hoạt động. Việc đưa thị trường chứng khoán phái sinh vào vận hành sẽ giúp hỗ trợ thị trường chứng khoán cơ sở phát triển, là công cụ phòng ngừa rủi ro cho nhà đầu tư và củng cố lòng tin của nhà đầu tư trên thị trường chứng khoán. Về lâu dài, các sản phẩm chứng khoán phái sinh không chỉ giúp bảo vệ lợi nhuận của nhà đầu tư trên thị trường chứng khoán mà còn giúp phòng ngừa rủi ro đối với các sản phẩm khác như hàng hóa, lãi suất như thông lệ của các nước trên thế giới.

Để đạt được mục tiêu này, các giải pháp mà Bộ Tài chính đặt ra phải giải quyết trong năm nay chính là việc hoàn thiện cơ chế chính sách theo hướng hoàn thiện kỹ thuật phát hành, chế độ công bố thông tin báo cáo đảm bảo việc phát hành tín phiếu thuận tiện và phù hợp với cơ chế thị trường; quy định hướng dẫn về mua lại trái phiếu chính phủ; nghiên cứu cơ chế cho vay trái phiếu chính phủ. Bộ Tài chính cũng sẽ phối hợp với Ngân hàng Nhà nước trong việc điều hành chính sách tài khóa và chính sách tiền tệ, triển khai Đề án chuyển chức năng thanh toán tiền trái phiếu chính phủ sang Ngân hàng Nhà nước để giảm thiểu rủi ro hệ thống thanh toán trái phiếu chính phủ.

Ngoài ra, để thúc đẩy thị trường, Bộ Tài chính sẽ tái cơ cấu thị trường trái phiếu theo hướng giảm số mã trái phiếu và tăng quy mô niêm yết của một mã trái phiếu; nâng kỳ hạn trung bình của danh mục trái phiếu chính phủ lên mức 6 - 8 năm trong giai đoạn 2016 - 2020; hiện đại hóa phương thức phát hành trái phiếu chính phủ bán trực tiếp cho nhà đầu tư cá nhân; tổ chức quảng bá, hội thảo và giới thiệu thị trường trái phiếu chính phủ Việt Nam để thu hút các nhà đầu tư nước ngoài tham gia mua trái phiếu chính phủ, phấn đấu dư nợ trái phiếu chính phủ đạt khoảng 22% GDP vào năm 2020.

Tuấn Anh