Thị trường trái phiếu doanh nghiệp (TPDN) phát hành riêng lẻ là một kênh huy động vốn quan trọng của doanh nghiệp để phát triển sản xuất kinh doanh, giảm dần sự phụ thuộc vào kênh tín dụng thương mại, hỗ trợ các tổ chức tín dụng và doanh nghiệp huy động vốn dài hạn để đáp ứng các chỉ tiêu an toàn tài chính, giảm áp lực huy động vốn cho hệ thống Ngân hàng thương mại (NHTM), định hướng luồng tiền của nhà đầu tư.

Mặc dù thị trường trái phiếu có nhiều phát triển tích cực trong thời gian qua, tuy nhiên vẫn tiềm ẩn một số rủi ro có thể kể đến như sau:

Quy định pháp luật đã dần được hoàn thiện nhưng trước sự phát triển nhanh của thị trường, liên tục phải thay đổi, điều chỉnh đặc biệt trong giai đoạn từ năm 2018 đến nay. Nếu như trong giai đoạn từ năm 2017 trở về trước bình quân 1 nghị định hướng dẫn có hiệu lực trong vòng 8 năm, nhưng từ năm 2018 đến nay nghị định chỉ có hiệu lực trong vòng 2 năm. Việc quy định pháp luật liên tục phải thay đổi, điều chỉnh gây ra những rủi ro pháp lý cho đối tượng tham gia thị trường trong việc nắm bắt và thực hiện các quy định.

Quy định về kiểm soát đối với việc sử dụng vốn từ phát hành trái phiếu còn hạn chế. Mặc dù quy định của pháp luật yêu cầu tổ chức phát hành phải sử dụng vốn huy động từ phát hành trái phiếu đúng mục đích và định kỳ công bố thông tin cho nhà đầu tư và Sở giao dịch chứng khoán, tuy nhiên các thông tin công bố là các số liệu chung chung, không được kiểm soát, soát xét bởi các tổ chức kiểm toán, gây ra các rủi ro thông tin cho nhà đầu tư và thị trường.

Chế tài xử lý hành vi sử dụng vốn vay không đúng mục đích còn chưa đủ sức răn đe đối với các tổ chức phát hành, theo quy định hiện hành, hành vi sử dụng số tiền thu được từ đợt chào bán chứng khoán riêng lẻ không đúng với mục đích bị xử phạt với khung từ 150 - 200 triệu đồng. So với quy mô đợt phát hành TPDN thường từ hàng trăm, hàng nghìn tỷ thì mức xử phạt như trên chưa tương xứng với rủi ro của hành vi sử dụng vốn vay không đúng mục đích gây ra cho nhà đầu tư cũng như nền kinh tế.

Tuân thủ quy định của pháp luật về nhà đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp còn nhiều tồn tại, cụ thể theo quy định hiện hành thì một trong những cơ sở để xác định nhà đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp là trên cơ sở giá trị chứng khoán nắm giữ và thu nhập chịu thuế. Việc quy định như vậy, chưa thể hiện được trình độ và hiểu biết của nhà đầu tư chứng khoán. Mặt khác, việc xác định tư cách nhà đầu tư chuyên nghiệp trên cơ sở giá trị chứng khoán nắm giữ được xác định tại một thời điểm có thể dẫn đến việc nhà đầu tư “lách” quy định của pháp luật.

Quy định kiểm soát rủi ro đối các ngân hàng tham gia nắm giữ TPDN còn chưa chặt chẽ. Hiện hệ thống NHTM đang là đối tượng phát hành và nắm giữ TPDN lớn nhất trên thị trường, đặc biệt các NHTM đang nắm giữ trái phiếu chủ yếu của lĩnh vực bất động sản và ngân hàng. Việc các ngân hàng nắm giữ trái phiếu trong lĩnh vực ngân hàng thể hiện tình trạng dư thừa thanh khoản, mặt khác đối với việc ngân hàng nắm giữ trái phiếu trong lĩnh vực bất động sản gây rủi ro cao trong toàn hệ thống khi các dự án huy động vốn qua phát hành trái phiếu không phải trải qua quy trình thủ tục, thẩm định đánh giá rủi ro nghiêm ngặt và chịu sự quản lý chặt chẽ trong việc sử dụng vốn huy động.   

Đánh giá xếp hạng tín nhiệp đối với trái phiếu phát hành còn chưa được quan tâm đúng mức. Theo quy định hiện nay chỉ yêu cầu tổ chức phát hành phải cung cấp báo cáo tài chính đã được kiểm toán, chưa quy định bắt buộc đối với việc đánh giá tín nhiệm doanh nghiệp và việc đánh giá, thẩm định chương trình, dự án đầu tư; các hoạt động sản xuất, kinh doanh cần bổ sung vốn; nguồn vốn được cơ cấu. Việc chưa quan tâm đến công tác đánh giá xếp hạng tín nhiệm dẫn đến chất lượng công tác xếp hạng tín nhiệm hiện nay chưa cao, thiếu thông tin làm cơ sở phân tích, đánh giá cho nhà đầu tư.

Giao dịch trên thị trường thứ cấp còn hạn chế. Hiện nay, giao dịch TPDN chủ yếu thực hiện trên thị trường sơ cấp, giao dịch trên thị trường thứ cấp còn hạn chế, nguyên nhân do chưa hình thành thị trường thứ cấp tập trung, hệ thống dữ liệu thông tin về TPDN còn đang hoàn thiện, tiềm ẩn nhiều rủi ro dẫn đến chưa thu hút được nhà đầu tư.

Trên cơ sở phân tích như trên, để tăng cường quản lý rủi ro, phát triển thị trường TPDN phát hành riêng lẻ trong thời gian tới tác giả đề xuất một số khuyến nghị sau:

Tiếp tục hoàn thiện việc xây dựng khung khổ pháp lý, đảm bảo việc xây dựng văn bản thực hiện trên cơ sở nghiên cứu đánh giá, tổng kết từ thực tiễn thị trường, có sự tham vấn đầy đủ của các Bộ, ban, ngành và các tổ chức, cá nhân có liên quan (tổ chức phát hành, nhà đầu tư, trung gian tài chính, tổ chức tư vấn ...) và tham khảo từ kinh nghiệm các nước có nền tài chính phát triển, đảm bảo quy định pháp luật dự báo được sự phát triển của thị trường và định hướng thị trường, tiệm cận quy chuẩn, cũng như thông lệ quốc tế.

Bổ sung quy định quản lý đối với việc sử dụng vốn huy động từ phát hành trái phiếu, yêu cầu bắt buộc báo cáo sử dụng vốn vay của tổ chức phát hành phải được kiểm toán soát xét, nâng mức xử phạt đối với việc sử dụng vốn huy động không đúng mục đích, đảm bảo khả năng răn đe của pháp luật.

Sửa đổi, bổ sung quy định về nhà đầu tư chuyên nghiệp, đảm bảo khái niệm nhà đầu tư chuyên nghiệp phải thể hiện được khả năng của nhà đầu tư về kiến thức về thị trường, phân tích, đánh giá doanh nghiệp, phương án phát hành, tài sản đảm bảo, cũng như khả năng gánh chịu rủi ro, tránh tình trạng “hỗ trợ” nhà đầu tư không đủ chuẩn (giá trị chứng khoán nắm giữ) theo quy định tham gia thị trường.

Tăng cường kiểm soát việc nắm giữ TPDN của các NHTM. Mặc dù gần đây ngân hàng nhà nước đã ban hành quy định kiểm soát rủi ro trong việc nắm giữ TPDN của các NHTM như chỉ được mua TPDN khi có tỷ lệ nợ xấu dưới 3%, chỉ được mua TPDN không có nợ xấu tại các tổ chức tín dụng trong vòng 12 tháng gần nhất và không được mua TPDN phát hành để cơ cấu lại các khoản nợ của chính đơn vị phát hành; để góp vốn, mua cổ phần tại DN khác và để tăng quy mô vốn hoạt động. Tuy nhiên, để giảm thiểu rủi ro của hệ thống tài chính cần tiếp tục có biện pháp siết chặt việc mua trái phiếu của hệ thống NHTM như hạn chế việc các NHTM nắm giữ trái phiếu của nhau, tăng cường trách nhiệm thẩm tra thẩm định đối với việc đầu tư, nắm giữ TPDN phát hành trong lĩnh vực bất động sản.

Hoàn thiện khung khổ pháp lý cho việc thành lập và hoạt động của tổ chức xếp hạng tín nhiệm, quy định bắt buộc phải xếp hạng tín nhiệm đối với các trái phiếu phát hành. Thường xuyên rà soát, nâng cao chất lượng của các tổ chức xếp hạng tín nhiệm, đơn vị tư vấn, có chế tài xử lý vi phạm trong việc tổ chức xếp hạng tín nhiệm và đơn vị tư vấn không tuân thủ các quy tắc ảnh hưởng đến kết quả xếp hạng tín nhiệm.

Hoàn thiện hành lang pháp lý cho việc giao dịch TPDN phát hành riêng lẻ, sớm đưa vào hoạt động giao dịch TPDN phát hành riêng lẻ trên hệ thống giao dịch chứng khoán của Sở Giao dịch chứng khoán, nâng cao chất lượng chuyên trang thông tin về trái phiếu đảm bảo cung cấp thông tin đúng, đủ, kịp thời đến nhà đầu tư.

Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, kiểm soát đối với các tổ chức phát hành, đơn vị tư vấn và nhà đầu tư, đảm bảo phát hiện nhanh chóng những vướng mắc trong cơ chế chính sách để có điều chỉnh kịp thời, ngăn chặn, xử lý những hành vi rủi ro của các đối tượng tham gia trên thị trường đảm bảo niềm tin của nhà đầu tư và sự ổn định của thị trường tài chính./.

Minh Đức